مستند «امین الضرب» راوی زندگی عجیب برجسته‌ترین بازرگان ایرانی

جمشید بیات ترک کارگردان مستند «امین الضرب» درباره اثر خود گفت: مستند «امین الضرب» پرتره‌ای درباره زندگی حاج محمدحسن امین الضرب، بزرگترین تاجر قرن نوزدهم میلادی و اولین کارآفرین صنعتی ایران است. برای ساخت این اثر به سفارش اتاق بازرگانی تهران و مرکز گسترش سینمای مستند به سراغ تولید آن رفتم.

او  ادامه داد: زندگی امین الضرب یکی از دشوارترین چالش‌های ذهنی من تاکنون بوده است. شخصیتی بسیار ملموس با خصوصیاتی پسندیده و البته همراه با اشتباهاتی نکوهیده و غیرقابل توجیه که او را از دیگران ممتاز می‌کند. شک ندارم جزو بازیگران عهد ناصری بودن امر مافوق تصوری بوده که شاید تنها امیرکبیر در انجام آن توفیق یافته است.

بیات ترک افزود: امین الضرب برجسته‌ترین بازرگان ایرانی قرن نوزدهم بوده و به عنوان اولین سرمایه‌گذار صنعتی ایران شناخته می‌شده است. همچنین مجلس وکلای تجار ایران را تأسیس کرده و برای سال‌ها دارنده حقوق انحصاری ضرب سکه در عهد ناصری بوده است. حتی می‌توان به خیرات و مبرات و امور عام‌المنفعه کثیری اشاره کرد که به دست او انجام شده و یا یادآوری کرد که او با بزرگانی همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی حشر و نشر داشته است.

وی افزود: شاید برخی نیز به احتمال دست داشتن او در قتل ناصرالدین شاه قاجار قضاوتش کنند. به هر حال بسیاری مدعی‌اند این تاجر مصمم از نزدیکی با کانون‌های قدرت، به مال و منال و اعتبار دست یافته و طبعا اقوال و اعمال و احوال ناخوشایندش کم نیست.

جمشید بیات ترک افزود: بدیهی است در مستندی که ساخته‌ام تمام فصول زندگی امین‌الضرب از نظر گذرانده می‌شود. این کار را به مدد اسناد و تصاویر و نقشه‌ها و مکتوبات و مدارک به جا مانده از آن روزگار، فضاسازی سبک زندگی عامه، بازسازی صحنه‌های مهم، نمایش جا‌ها و اماکن انجام داده‌ام، ولی هدف اصلی من شناخت مکنونات شخصیتی پرتره‌ای است که برای دیگران به نمایش می‌گذارم.

او ادامه می‌دهد: یک فرد چگونه شناخته می‌شود؟ آن گونه که بار می‌آید؛ در سختی‌ها و خوشی‌های زندگی، در تنهایی‌ها و در اجتماع، هنگامی که می‌آموزد و وقتی که تجربه می‌کند، اما آن زمان که می‌کوشد غیرممکنی را محقق کند و یا آن جا که اعمالش یا احوالش برای دیگران شگفت‌آور می‌نماید، تبدیل به نماد یک دوران می‌شود و برای شناختنش باید در ریز و درشت صفحاتی از تاریخ کندوکاو کرد و‌ای بسا برخی از حوادث تاریخ را خود او رقم زده باشد.

این کارگردان بیان کرد: محمدحسن امین‌الضرب از آن دسته آدم‌ها است که برای شناخت او و درونیاتش، باید تاریخ و روزگارش را درک کرد. این مستندساز با اشاره به این مطلب که نسخه نهایی این مستند نزدیک به ۹۰ دقیقه است، بیان کرد: کار را در دوران کرونا شروع کردیم و باتوجه به اینکه فیلم آرشیوی از زمان قاجار نداریم و تنها عکس‌هایی محدود و اندک موجود است، کار بسیار سختی پیش رو داشتیم. یک سال تحقیق طول کشید و با عکس گرفتن از مدارک نسخه سازی کردیم و هر نسخه را در جایی که اتفاق افتاده بود، قرار دادیم و سه ماه نیز پروسه تولید اثر طول کشید. علاوه بر مشکلاتی که کرونا به همراه داشت و مدارک ناچیز موجود که به آن اشاره کردم، بحث امساک در دادن مدارک هم وجود داشت. مدارک اندکی تحت اختیار خانواده امین الضرب و مهدوی وجود داشت که با سختی بسیار توانستیم آن‌ها را در اختیار داشته باشیم.

بیات ترک درباره اوضاع مستند توضیح داد: متاسفانه در بیشتر کار‌ها می‌بینم که از پژوهش دور شده و به سراغ یک شخص می‌روند و لحظاتی از او را روایت می‌کنند. پرداختن به یک شخصیت که داستانی دارد، بدون پژوهش انگار او را از زمانه دور کرده‌ایم. نه اینکه این موضوعات بد باشد، اما اینکه تمام مستند‌ها به این روش باشد خیلی جالب نمی‌شود. به همین دلیل ما در «امین الضرب» تلاش کردیم تا به زندگی و روزنگار امین الضرب بپردازیم. به تمام مسایل مانند اینکه نخستین سکه را ضرب و سعی می‌کند تا قطار را وارد ایران کند و مشکلات ایران برای راه آهن و همزمان تاثیر آن با انقلاب صنعتی دوم اروپا و ارتباط با سراسر جهان و… پرداخته‌ایم.

او افزود: به نظرم ما مستند می‌سازیم تا خودمان و زمانمان را بهتر بشناسیم. مستند به ما کمک می‌کند تا متوجه شویم که در طول تاریخ تغییری کرده‌ایم یا نه؟ هنوز به چیز‌هایی نقد می‌کنیم و همچنان درگیر آن‌ها هستیم. همین که مستند شناخت درستی از زمانه به ما بدهد، نوری بدهد و زمانه را مشخص کند، بسیار حایز اهمیت است. متاسفانه درحال حاضر نیز در اقتصاد دچار همان مسایلی هستیم که در دوران امین الضرب بودیم و وقتی خوانش درستی از گذاشته نداشته باشیم، دوباره به آن دچار می‌شویم. طبیعتا باید مستندسازان به هر موضوعی که دوست دارند، بپردازند، اما نباید این موضوع هم مورد غفلت قرار بگیرد و باید در مستند‌ها دوران خود را به درستی نشان بدهیم.

کارگردان «امین الضرب» درباره مشکل پخش و نمایش مستند‌ها بیان کرد: معتقدم مستند خوب راه و مخاطب خود را پیدا می‌کند و دولت و بستر‌ها نیز باید برای نمایش آثار کمک کنند، اما درنهایت این خود فیلمساز و تهیه کننده هستند که باید موقعیت‌های مناسبی برای پخش فراهم کنند. اما نکته بسیار مهم‌تری که وجود دارد این است که جامعه باید به این فرهنگ برسد و زمانی که از همان مدارس به این مسایل بپردازیم، فرهنگ مستند دیدن نیز فراهم و تقویت می‌شود.

جمشید بیات ترک در پایان درباره جشنواره «سینماحقیقت» گفت: جشنواره «سینماحقیقت» بی نهایت مهم و یک فرصت حایز اهمیت است. درجایی که امکان معرفی مستند بسیار کم است، اینکه یک جشنواره تخصصی داشته باشیم که برای برخی نیز تنها شانس دیده شدن است، بسیارقابل اعتنا است. درکنار این نکته‌ای که بیان کردم باید توجه داشت که جشنواره به تنهایی نمی‌تواند جریان ساز باشد و برنامه‌های جانبی باید به کمک بیایند.جشنواره «سینماحقیقت» خوب است، ولی باید جریان ساز هم باشد. درمجموع خوبی چنین جشنواره‌ای این است که به صورت تخصصی به حوزه مستند می‌پردازد و در آن ارزیابی درستی از آثار انجام می‌شود قطعا اگر کاری خوب باشد در این جشنواره دیده می‌شود و در پایان این نکته بسیار قابل توجه است که جشنواره «سینماحقیقت» تلاش کرده است تا استقلال و نگاه تخصصی خود را حفظ کند که قابل تقدیر است.