نگاهی جامعه شناختی به «زن، زندگی، آزادی» / آشوب درخواب زمانه

امروز بیش از دو ماه است که آشوب، بخشی از روزمرگی ما شده است. در این آشوب، مساله نسل نیست، گرچه دگرگونی های نسلی غیرمنتظره ای هم همراه داشته است. سیاست از دنیای بزرگسالان در بسطی ناگهانی تا دنیای بچه مدرسه ای ها کشیده شد. در ماه ها و سال های پیش از این، گهگاه که با بچه های مدرسه ای صحبت می کردم، چیزی نه از سیاست می دانستند نه اصلا هیچ علاقه ای داشتند. چیزی که نسل «کی پاپ» الکی خوش دانسته می شد، چگونه ناگهان به رادیکال ترین شکل اعتراض خیابانی پیوند خورد؟ یاشاید «کی پاپی ها» از همان ابتدا «سیاسی» بودند اما در چارچوب گفتمان مسلط، سیاسی بودن شان رویت ناپذیر بوده. در این صورت باید گفت مساله، پیوند خوردن نسل کی پاپ با سیاست خیابانی نیست. مساله تولد سوژه جدیدی است که با برهم زدن عمیق آرایش نیروها، دارد به گفتمان تازه ای شکل می دهد که معنای تاکنون پنهان سیاست را رویت پذیر می کند. این سوژه جدید کیست؟

در مطالعات نسلی، باید میان سه چیز تفکیک شود: اثر سن (age effect)، اثر نسل (cohort effect) و اثر زمانه (period effect) . آدم ها البته در سنین متفاوت با هم متفاوتند اما آنچه که نسل ها را از هم متمایز می کند نه تفاوت در سن که تفاوت در چیزی است که «تجربه های نسلی» می گوییم. تجربه های نسلی یعنی وقایع مهمی که یک نسل طی کودکی و به خصوص نوجوانی خود با آنها درگیر بوده و نگرشش به جامعه و جهان، از گذر آن تجربه ها شکل گرفته است. یک نسل نوجوانی اش با انقلاب گذشته، نسل دیگر با جنگ، دیگری با سازندگی و همین طور تا برسد به نسل امروزی ها. آیا آشوب زن، زندگی، آزادی مربوط به نسل جدید و مثلا نتیجه خرده فرهنگ نوجوانی است؟

«اثر زمانه» چیز دیگری است غیر از اثر سن و نسل. مربوط به پیش فرض های اساسی یا دال های مرکزی گفتمان یک دوره و زمانه است که همه نسل ها را، هر کدام به نوعی، متاثر می سازد. مثلا امروز برخلاف صد سال پیش دیگر چندزنی امری عادی تلقی نمی شود. یا داشتن هفت،هشت فرزند باعث تعجب می شود. اینها تحولاتی است که در دوره وزمانه رخ داده و به نسل ربطی ندارد. به نظر من تحول اجتماعی ای که آشوب زن، زندگی، آزادی، هم یکی از بروزات آن است و هم یکی از زمینه های آن، تحولی در زمانه است نه امری مربوط به نسل جدید. چیزی که در حال رخ دادن است، تحول در ماهیت هنجارها است نه هنجارشکنی های نسل جدید. با دگرگونی در ذهنیت ها روبه روییم نه با جنگولک بازی های نوجوانانه. به نظر من ذهنیت و نظام ارزشی جدیدی که وقایع جاری صدای درد زایمان آن است (چه با آن موافق باشیم و چه مخالف)، مرحله ای است در جنبش طولانی دموکراسی خواهی مردم ایران از صدوپنجاه سال پیش تا امروز. این یادداشت تلاشی است برای شناخت این ذهنیت جدید، از خلال مرور ویژگی های آشوب «زن، زندگی، آزادی». پرسش اصلی آن است که این آشوب با جامعه ایران چه می کند یاهمین حالا چه کرده است؟این یادداشت، صرفا توصیفی از آثار آشوب است، بدون هیچ موضع گیری و قضاوتی.

البته آشوبی که برپا است، انسجام و تشکل یافتگی ای ندارد که بتوان مختصاتش را دقیق شناخت و خواسته ها و اهدافش را برشمرد. علی رغم تحلیل های پرشماری که نوشته شده و می شود، نه اندیشه مندانی هستند که سخنگوی اعتراضات دانسته شوند و نه تشکل هایی که افراد را هماهنگ کنند. در بستر این فقدان ها، هر کس از ظن خود یار می شود و منظور و مقصودی به وقایع نسبت می دهد. خصوصا حضور عامل خارجی که امروز بیش از هر زمان دیگری هویدا است، سره وناسره را درهم پیچیده و غیرقابل تشخیص ساخته است. در غیاب رسانه مستقل، چه داخلی و چه خارجی، در این روزگار حاکمیت تصویر، معنابخشی به نزاع ها بیش تر دراختیار صاحبان قدرت های رسانه ای قرار می گیرد تا کنشگران وسط خیابان یا اندیشه مندان تحلیلگر. در این محشر کبرا که شیادان فرصت طلب از هر دو سو به سمت خود می کشند، امکان ها برای عمیق شدن هرچه تنگ تر می شود. هر تلاشی برای کنشگری در جهت دگرگونی عمیق و ساختاری، از هر دو سو با گریبان های دریده ای مواجه می شود که به چیزی جز لایه ای ترین و سطحی ترین تغییرات، آن هم در جهت مبتذل ترین منافع خودشان راضی نیستند و در این راه بهترین ارزش های انسانی را گروگان گرفته اند. نعره کشان از هر دو سو از هرکسی که کوچک ترین حرفی بزند، بلافاصله می خواهند موافقت تمام و کمال خود را با آنها اعلام کند و کوچک ترین سخن متفاوتی با سنگین ترین حمله ها، از عرصه به بیرون پرتاب می شود. منطق هرکه با ما نیست بر ما است، هرچه بیش تر به منطق موجه میدان تبدیل می شود. در چنین فضایی است که امثال دولت آبادی ها و اصغر فرهادی ها مزدور نامیده می شوند و بی شرفان، فریاد بی شرف را حواله تیم ملی می کنند. نه اینکه دولت آبادی یا فرهادی یا تیم ملی مصون از خطا یا بری از نقد باشند. مساله جوسازی شیادانه ای است که مجالی برای نقد باقی نمی گذارد.به نظر من پیش از هر حرف و سخنی درباره وقایع امروز، باید این هشدار را داد که از شارلاتان ها بپرهیزید ومرعوب خط ونشان های انقلابی نما نشوید. آنها که شعار تندترین تغییرات رامی دهند به نحوی متناقض اصولا خواهان تغییر نیستند. آنها از همین وضعیت نان می خورند وهر بهبودی در اوضاع، دکان شان را تخته خواهد کرد. شلوغ کاری آنها لطمه هایی فراوانی به روند پیشرفت اوضاع خواهد زد و تا امروز زده است. اما با همه این احوال، آن چه در جریان است هم نشانه و هم عامل تغییراتی بنیادین بوده است. این یادداشت تلاشی است برای ترسیم چهره برخی از این تغییرات.

مناسبات جدید
در آشوب ۱۴۰۱، «حجاب اجباری» اولین و ظاهری ترین لایه مورد اعتراض است. با اینکه سطحی ترین لایه است، اما اگر هیچ خواست دیگری هم نمی شد درون آشوب ۱۴۰۱ سراغ گرفت، خود همین یک قلم، آن چنان اساسی هست که اعتراضات را (صرف نظر از موافقت یا مخالفت با آنها) به نقطه عطفی بنیادین در تحولات اجتماعی ایران معاصر تبدیل کند. آشوب امروز به شکلی غافلگیرکننده، نه تنها گریبان بروکراسی موجود، که بسیار مهم تر از آن، گریبان هنجارهای ژرف و تنومندی را که ریشه های جاافتاده نظم فرهنگی و اجتماعی امروزین ما بوده اند گرفته و آنها را عمیقا دگرگون کرده است. همین امروز ما در فردای اعتراضات قرار داریم. کسانی منتظرند «اغتشاشات» تمام شود و همه سر جاهای قبلی خود برگردند. کسان دیگری هم منتظرند «جنبش» به پیروزی برسد و نظام سیاسی دگرگون شود. اما این دو طرف لازم نیست منتظر چیزی در آینده باشند. صرف نظر از اینکه آن چه در خیابان برپا است «تمام» یا «پیروز» شود، همین حالا چیزی اساسی در نظم اجتماعی پیشین دگرگون شده است. به این معنا، آنچه رخ داده نه دیگر تمام خواهد شد و نه هرگز به پیروزی خواهد رسید.چیزها دیگر سر جاهای قبلی خود بازنخواهند گشت (پس این اوضاع تمام نخواهد شد) و این نظم تازه، همین حالا برقرار است (پس چیزی به پیروزی نخواهد رسید) . جامعه به «آشوب» کشیده شده؛ یعنی چیزی در عمق جامعه به هم خورده است. (و به همین معنا، در میان نزاعی که بر سر نام گذاری این وقایع هست-شورش، اغتشاش، اعتراض، جنبش، انقلاب و غیره- شاید همین «آشوب» بهترین نام باشد). این آشوب، هم پیامد آن برهم ریختگی و هم خود برهم زننده اند. این آشوب، مهم تر از هرچیز، مناسبات میان نیروهای اجتماعی موجود را بر هم زد و بنابراین ماهیت جامعه را تغییر داد. جامعه امروز نسبت به دو ماه پیش، جامعه دیگری است. در گذشته، از اعتراضات، پس از سرکوب شدن، اثر کمتری در عرصه عمومی باقی می ماند. البته زیرخاکستر می رفت، اما از روی صحنه پاک می شد. در آشوب جاری، پاک شدن اثری که بر جا مانده ناممکن است.اگر در گذشته چهره دختران آرایش کرده مورنگی گیسو بربادداده سرخوش، تصویر نسلی سیاست زدوده، بی خیال و بی آرمان به ذهن متبادر می کرد، امروز همین چهره، با معناهای شجاعت، آرمان خواهی وانقلابی گری پیوند خورده است. آشوب ۱۴۰۱ ماهیت سوژه ها را عوض کرد. غیرسیاسی پنداشته شده ترین چهره ها را به سیاسی ترین چهره ها تغییر داد. امروز دیگر نمی توان «بی غرض» لباس پوشید. این آشوب ساده ترین و معمولی ترین رفتارها، یعنی لباس پوشیدن را به سیاسی ترین رفتارها تبدیل کرد، اما معنای خود سیاست را هم عوض کرد. معنای جدیدی از سیاست ساخت که دیگر نه به انتخابات و صندوق رای و کمپین که با خیابان نسبت دارد. معنای «شعار» را از «شعار انتخاباتی» به «شعار خیابانی» تغییر داد. زندگی اجتماعی در ایران پس این جنبش هیچ گاه به زندگی پیش از آن باز نخواهد گشت. فراتر از اینها صدای جدیدی بلند شد که معنای انسان بودن را دگرگون کرد.

صدای جدید
گرچه نارضایتی از «حجاب اجباری» از همان ابتدا در میان بخش نسبتا قابل توجهی از مردم وجود داشته اما از زمان اجرای این قانون تا امروز (جز مقطعی در همان آغاز)، مخالفت ها صدایی به این بلندی و اثرگذاری پیدا نکرده بود. نامعتقدان به حجاب، علی رغم فرازوفرودها و تغییرات بسیار، تا پیش از امروز، هنوز در حاشیه گفتمان مسلط قرار داشتند (گرچه این روند در سال های اخیر به سرعت دگرگون شد).در دهه های گذشته، در لایه های زیرین اکثریت دین دار، حجاب، (باز هم علی رغم فرازوفرودهایی)، به عنوان یک ارزش اخلاقی- مذهبی، در درون خود مکانیزم های خانوادگی تاحدی بازتولید و کم وبیش حفظ می شده است.افزون بر این، از انقلاب ۵۷ بدین سو، شاید بتوان حجاب را اصلی ترین، یا دست کم یکی از اصلی ترین نمادهای هژمونی دین انقلابی در جامعه ایران پساانقلاب دانست. پیوند خوردن حجاب با سیاست و وابسته شدن سرنوشت این دو به یکدیگر، مخالفت با حجاب را سخت تر می کرد و صدای مخالف را به حاشیه تر می راند.

البته گرچه پیوند خوردن حجاب با ایدئولوژی انقلابی مخالفت با آن را سخت تر می کرد اما ازسوی دیگر آن را از موضوعی دینی یا اخلاقی به موضوعی سیاسی و به ابزاری برای مخالفت سیاسی بدل می ساخت. هرچه تاکید حاکمیت بر رعایت حجاب بیشتر می شد، حجاب ناقص بیشتر دلالت سیاسی پیدا می کرد. در چنین فضایی تک تک زنان کم حجاب که هیچ قصد آگاهانه ای برای کنش سیاسی نداشتند، در عمل یک کنشگر سیاسی محسوب می شدند. آنها در چارچوب نظام حاکم فقط یک «متخلف ساده» (مانند راننده ای که باسرعت غیرمجاز می راند) نبودند؛ بلکه کسانی بودند که «به آرمان های انقلاب پشت پا می زنند.» و هر اندازه که این گفتمان انقلابی شدیدتر می شد، آن «پشت پا» هم، به ضربه ای محکم تر به آرمان های انقلاب تبدیل می شد. متزلزل شدن هژمونی حجاب، هم نشانی از گسیختگی ترکیب «دین انقلابی» یا گسیختگی پیوند میان دین و انقلاب بود و هم خود بر این گسیختگی اثرگذار بود. با همه اینها اما حجاب ناقص هیچ گاه مانند امروز دلالت سیاسی پیدا نکرده بود. هنوز می شد کم حجابان را افرادی غیرسیاسی تلقی کرد که فقط می خواهند زندگی شان را بکنند. هنوز چیزی به نام «زندگی» معمولی وجود داشت که تاحدی خارج از قلمرو سیاست قرار می گرفت. (و می بینیم که این «زندگی معمولی» با «پوشش زن» و با خود «زن» پیوند داشت. پیوندی که تا امروز به این آشکاری خود را نمایان نکرده بود). آشوب ۱۴۰۱ بیش از هر چیز برآشوبنده این جدایی میان «زندگی» و «سیاست» از یک سو و میان «زندگی» و «زن» از سوی دیگرند. اگر در گذشته، «سیاست» بود که مدام قلمرو خود را به عرصه های مختلف «زندگی» و قلمروهای مختلف «زن» بسط می داد، این بار «زن» و «زندگی» است که به قلب حوزه تحت سلطه سیاست حمله می برد و خود را به عنوان اصلی ترین شعار سیاسی علم می کند: زن، زندگی، آزادی.

تا پیش از این آشوب، با وجودجنبش زنان ایران باپیشینه بلندش و تاریخش که آکنده از تلاش های جانفرسا برای تغییر جایگاه زنان بوده است، اما مساله زن هیچ گاه به اندازه امروز چنین جدی خود را به سطح یک اولویت اساسی برنکشیده بود. جنبش زنان به عنوان جریانی تاحدی لوکس در کناره های جامعه دیده می شد و خواسته هایش نه خواسته های فرودستان و حاشیه ای شدگان که خواسته های کسانی دانسته می شد که در گیر مشکلات اساسی تر زندگی و معیشت نیستند و آن قدر خیال راحتی دارند که به مسائل فانتزی تر بپردازند. خلاصه آنکه در بهترین حالت، مسائلی که این جنبش طرح می کرد، بیشتر مسائل زن طبقات متوسط و بالای شهری دانسته می شد تا مساله همه جامعه. همزمان با شیب تندی که در سال های اخیر به سمت اولویت یافتن مسائل زنان وجود داشت، این صدا هم از گوشه وکنار بیش تر شنیده می شد که اینها موضوعاتی لوکس و حتا انحرافی است که به صورت مصنوعی تبدیل به مساله شده تا مساله واقعی که معیشت و اقتصاد است را بپوشاند. به خصوص اندیشه مارکسیسم اقتصادگرا که در دهه اخیر اوج گرفته منادی چنین نگاهی بوده است. این اندیشه، پرداختن به نابرابری های فرهنگی (از قبیل نابرابری های جنسیتی و مذهبی) را بازی سرمایه داری می دانست برای منحرف کردن حواس از نابرابری اصلی که طبقاتی است و برای جذب رای طبقات متوسط شهری .

اما در طول این سال ها چیزی آرام آرام در بطن لایه های اجتماعی در حال رشد بود که علی رغم همه نادیده گرفتن ها و حتا علی رغم تصور خود فعالان و کنشگرانی که سال ها برایش تلاش کرده بودند، چنان بزرگ شده بود که دیگر نتواند در زهدان جامعه به عنوان یک حجم کوچک بی اهمیت، نیمه مخفی باقی بماند. این موجود رشد یافته در یک لحظه «زایمان» ناگهان با جیغی بلندخود را به بیرون پرتاب کرد ودست وپازدن های پر سروصدایش امروز در کف خیابان همگان را غافلگیر ساخته است. اکنون این فرزند بی تاب دربرابر ما است. گویا فرزندی ناخواسته که همان ها که سال ها با مبارزه علیه تمامیت خواهی دینی و ترویج پیگیر و پرهزینه گفتارهای دموکراسی خواهانه و آزادی خواهانه نطفه اش را بستند، امروز از دیدنش شگفت زده اند و برخی شان حتا از آن تبری می جویند. این موجود جدید، صرف نظر از اینکه با آن مخالف هستیم یا موافق، چه ویژگی هایی دارد و چه تحولاتی در محیط اطراف خود پدید آورده است؟

زن بودن جدید
با مرکزیتی که «زن» در آشوب «زن، زندگی، آزادی» دارد، ممکن است بخواهیم آن را طغیان زنانگی علیه مردانگی بنامیم. اما تحلیل وضعیت در این چارچوب، این آشوب را محافظه کارتر از آنچه هست می نمایاند و خصلت دگرگون ساز آن را کم رنگ می سازد. در تحلیل بر پایه «طغیان زنانگی علیه مردانگی»، معناهای پیشین زنانگی و مردانگی همچنان پابرجا دانسته شده اند. دگرگونی در خود زنانگی و مردانگی دیده نشده است. این طغیان البته زنانه است اما علیه چیزی است فراتر از مردانگی. باید آن را طغیان علیه خود زنانگی موجود دانست. این آشوب، هم پایه و هم پیامد تولد یک «زن جدید» است. آشوب زن، زندگی ، آزادی، ایماژ «زن نرمال» را دگرگون کرد؛ زنی که بیش از مردان «حیا» دارد، زبانش از مردان پالوده تر است، از مردان مودب تر ومحافظه کارتر است، و به طور کلی نسبت به مردان پذیرنده تر، مهربان تر، آرام تر، احترام گذارتر، کم خطاتر، اعتمادپذیرتر، عفیف تر، دین دارتر، وفادارتر، باشرم ترو هنجارپذیرتر است. یک تقسیم کار جنسیتی هم با این ویژگی ها همراه می شود که در نتیجه آن عرصه عمومی بیش تر مردانه، و زن متعلق به حوزه خصوصی دانسته می شود. خلاصه آنکه صفاتی از قبیل پوشیدگی، حیا، عفت، ادب، هنجارپذیری، دین داری، وفاداری، مهربانی، خشونت، احترام، اعتمادپذیری، و شرم، صفاتی هستند که توزیع نابرابرشان میان دو جنس زن و مرد، معنای زنانگی و مردانگی -و بنابراین معنای انسان بودن- را می سازد (یا تاکنون می ساخته است). تصویر زنی با موهای باز وسط خیابان، که در برابر اجتماع مردان مسلح سینه سپر کرده است، مهم ترین ایماژ جدید و شگفتی آوری است که برای اولین بار در این آشوب ساخته شد (و به این معنا آشوب نه فقط برآشوبنده که برسازنده بوده است). تصویری که هرجا خبری از اتفاقات درون این آشوب منتشر می شود حضور دارد. خود این تصویر به تنهایی همه آن ایماژ فربه شده از «زن نرمال» را برهم می ریزد. تصویر زن بی حجاب، هنگامی که فریاد بزند، حتا فحش بدهد و با پلیس تعقیب و گریز کند شلیک مستقیم است به قلب ایماژ «زن محجبه عفیف باحیای مهربان…» زن جدیدی در حال متولد شدن است. «زن آزاد انقلابی فعال معترض خشن بی ملاحظه بی خجالت گستاخ». این آشوب، «نظام توزیع احساسات و صفات اخلاقی» که معنای زن بودن و مرد بودن -و در نتیجه معنای انسان بودن- را شکل می داد برهم زده و درحال برهم زدن است. موجود جدیدی که متولد شده و فریادش بلند است، انسانیت جدیدی است با صفات و ویژگی هایی متفاوت. انسانیت جدیدی که از این به بعد مدام بزرگ تر خواهد شد و روزبه روز هرچه بیشتر خانه و زندگی پدر و مادر پیر خود را به دل خواه خود تغییر خواهد داد. این آشوب بر زمینه مجموعه ای از نارضایتی های معیشتی و اخلاقی و سیاسی و اجتماعی دهه های اخیر سوار شده است و به همه آن نارضایتی ها پیوند می خورد و از مخالفت با آن تبعیض ها و ناکارآمدی ها مشروعیت می گیرد و چهره پیشگام نمادین مبارزه علیه همه این نارضایتی، همان زن جدیدی است که در حال ظهور است. «زن بی حجاب» (با همه آن مولفه ها) که به مثابه قهرمان مبارزه علیه همه آن مشکلات ظهور کرده است، از همین مبارزه مشروعیت می گیرد. نتیجه آن که در چارچوب این آشوب، چهره «زن بی حجاب» مشروع می شود؛ بلکه فراتر از آن به «قهرمان مبارزه» تبدیل می شود. ایماژ «زن نرمال» پیشین به عناوین مختلف مشروعیت خود را از دست می دهد. آن چهره، در بهترین حالت، زن سرکوب شده است؛ یا زن محافظه کار بی تفاوت؛ یا حتا -در برداشتی تندتر- چهره موید نظم سرکوبگر و همدست او. اینکه این زن جدید دقیقا چه شکلی دارد، مردی که در برابرش ساخته می شود دقیقا چه ویژگی هایی دارد، مناسبات جنسیتی که از دل این زنانگی و مردانگی جدید متولد می شود دقیقا چه شکلی خواهد داشت و خلاصه انسان بودن تازه ای که دارد متولد می شود دقیقا چه اجزایی دارد، چیزهایی است که چندان پیش بینی پذیر نیست و نیازی هم نیست برای پیش بینی این قبیل موارد عجله کنیم. این مسیر خود به چیزهایی که قرار است شکل دهد شکل خواهد داد و به ما خواهد آموخت باید چه کسانی و چگونه باشیم. با این حال می توان درباره این «انسان بودن جدید» چیزهایی کلی گفت.

سیاست جدید: سیاست خیابانی
یادم است شادی خودجوشی که پس از آن برد معروف ایران از استرالیا، در آن سال معروف ۱۳۷۶به خیابان سرازیر شد، نقطه عطفی بود درورود مردم به خیابان خارج از مناسک رسمی.نقطه عطفی درآشنایی نزدیک با خیابان؛ در لمس نزدیک آسفالت. در حالت عادی، آسفالت خیابان چیزی ناآشنا و غریب است. وحشی است. ایستادن بر آن خطرناک است. پا به محض آنکه از پیاده رو به آسفالت می رسد، استرس آغاز می شود. باید به سرعت رد شوی تا از خطر خیابان در امان باشی. خیابان، در واقع قلمرو دولت است. تقسیم فضای عمومی به پیاده رو- خیابان، ادامه تفکیک دولت- مردم است. پیاده رو متعلق به مردم و آسفالت متعلق به دولت است. در پیاده رو اگر پلیس گهگاه و در مواقع استثنایی حضور دارد، در خیابان مدام در حال گشت زدن است. تنها زمانی می توان وارد «ساحت آسفالت» شد که دولت مجوز آن را صادر کرده باشد؛ در مناسک رسمی دولتی، در راهپیمایی ها یا همایش های مناسبتی، در هر رویدادی که رسما معین شده باشد. خارج از چنان مناسکی، حضور در خیابان به «مجوز» دولت نیاز دارد؛ چراکه حضور در خیابان تجاوز به حوزه دولت و سیاست است. در بازی ایران و استرالیا «علی القاعده» باید استرالیا می برد. پیروزی ایران بر استرالیا، رخدادی «خلاف قاعده» بود. آشوب در نظم موجود بود، لحظه ای استثنایی. نظمی «جهانی» به نفع «ایرانی» به هم می خورد. به هم خوردن قواعد جهانی، قواعد ملی را نیز از یاد برد. تفکیک دولت-مردم در یک لحظه از میان برداشته شد. در این لحظه «پیروزی» که دولت (به عنوان نماینده عقل جمعی) و مردم (به عنوان نماینده احساس جمعی) هم یکی شده بودند، عقل و احساس هم یکی می شد و پیاده رو و خیابان را یکی می کرد. مردم در یک آن خود را وسط خیابان دیدند. مردم ناخودآگاه به حوزه دولت و سیاست تجاوز کرده بودند.در این لحظه «مردم» جدیدی خلق شده بود که نه محدود به پیاده رو که فاتح خیابان بود. خیابان کشف شده بود و بهتر است بگوییم خیابان جدیدی ساخته شده بود و همراه با خود سوژه جدیدی خلق کرده بود که استرس آسفالت نداشت. از آن پس خیابان از دست دولت به تنهایی خارج شد و به مجال مشترک دولت و مردم تبدیل شد (هنوز هم خیابان می تواند مجال مشترک دولت و مردم باشد). از آن پس، بعد از هر پیروزی بی اهمیتی باز مردم به خیابان می ریختند و رفتارهای خصوصی را به عرصه عمومی می کشاندند. خیابان میدان بزن وبرقص زن و مرد می شد. کاری که پیش از آن فقط در اندرونی های خانه ها می شد انجام داد، حالا به وسط خیابان کشیده شده بود. پلیس امنیت جمعیت را حفظ می کرد و تماشاگر شادی شان بود.معنای خیابان و معنای مردم هر دو با هم تغییر می کرد. و در کنار آن مردم و دولت جدیدی ساخته می شد که می توانستند در خیابان با هم شریک شوند. پس از آن مردم بارها به دلایلی غیرفوتبالی باز به خیابان آمدند. در ۸۸ با خواست سیاسی، در ۹۶ و ۹۸ به دنبال معیشت و در ۱۴۰۱ در پی زندگی. در اعتراضات ۸۸ مردم سیاسی به خیابان آمدند، در اعتراضات ۹۶ و ۹۷ مردم فقیر و در آشوب ۱۴۰۱ «مردم عادی». یا شاید باید گفت مردمی «غیرعادی». چراکه هنوز گویا مردم «عادی» کسانی نیستند که وسط خیابان بیایند. ترکیب مردم و خیابان وضعیتی استثنایی را پدید می آورد که در آن مردم جدیدی خلق می شود. آشوب ۱۴۰۱ از این نظر نقطه عطفی در «چرخش خیابانی» سیاست بود (شبیه «چرخش زبانی» در فلسفه!) سیاست پس از آشوب، دیگر همان سیاست پیشین نیست. تملک خیابان در اثنای این آشوب، میدان سیاست را از بن دگرگون ساخت. سیاست قدیم، سیاست حزب و صنف و انتخابات و شعار و نمایندگی و رای و مجلس و وزیر و وکیل بود. سیاست امروز ترمینولوژی دیگری دارد: تجمع، خیابان، گارد، شعار، فریاد، لباس شخصی، باتوم، فرار، تعقیب، سنگ، ساچمه، سطل آشغال، اشک آور، خون. سیاست از این پس فقط از گذر انتزاعیاتی مانند رای و انتخابات و نمایندگی اجرا نمی شود بلکه مداخله مستقیم و انضمامی مردم در واقعیت خیابان نیز به آن افزوده شده است و پتانسیل آن هست که دولت و مردم تازه ای خلق کند که باز در خیابان با هم شریک شوند.

انسان بودن جدید: زندگی علیه پس از زندگی
در گفتمان رایج ، ایماژی هم از «انسان نرمال» وجود دارد. در این گفتمان هستی دو وجه دارد: مادیت و معنویت، دنیا و آخرت، زندگی و زندگی پس از مرگ. اولویت با معنویت و آخرت است. مادیت دنباله رو معنویت یا حتا مزاحم آن است. باید از مادیات گذشت تا معنویت ظهور و بروز یابد. انسانیت هم دو وجه دارد «جسم و روح» یا «بدن و اندیشه». گوهر انسانیت، روح یا اندیشه است. جسم و تن مزاحم روح و اندیشه اند و باید تابع آنها باشند. احساس و غریزه متعلقات جسمانیتند. باید احساس را کنار گذاشت تا اندیشه درست کار کند. باید غریزه را مهار کرد تا روح اعتلا یابد. فرد دنباله رو احساسات یا غرایز، از عقلانیت و معنویت، یعنی از انسانیت حقیقی به دور می افتد و به حیوانیت می گراید.

دم ودستگاه عریض و طویلی حول معنویت و روحانیت پدید آمده که کارش مراقبت و حفاظت روح از شر جسم و معنا از شر ماده است. مراقب است تا جسم و متعلقاتش یعنی میل و غریزه و شور و احساس به ساحت معنویت و روحانیت و عقلانیت تعرض نکند. مدام دور نگه داشته شود یا سرکوب گردد. مدام از ما می خواهد غرایز را سرکوب کنیم و احساسات را کنار بگذاریم. مودب و موقر باشیم.

این آشوب فوران احساسات است علیه عقلانیت طردکننده. یکی از پدیده های عجیب و کاملا تازه آشوب «فحش» است. فحش در این آشوب به یک کنش سیاسی جدید تبدیل شد (فحشی که در خیابان، در ساحت دولت و در «حضور» همگان، در عرصه عمومی با صدای بلند به زبان رانده می شود و گوینده اش حاضر ایستاده تا مسوولیت رفتارش را بپذیرد. نه فحش های ارزان در فضای مجازی که بیشتر «فحاشی» است تا «کنش سیاسی») .

«گزاره منطقی»، نماد کامل عقلانیت است؛ سخنی که نتیجه تامل و اندیشه درونی است و آرام و متین به زبان می آید. در مقابل آن «فحش» است؛ نماد شدیدترین تراکم احساسات. گویا «آنجا که سخن از گفتن باز می ماند، فحش آغاز می شود!» فحش ها را نباید ترجمه کرد یا خطاب به فرد مشخصی دانست. آنها را باید به نحوی دیگر خواند. فحش، برآشوبنده است؛ خود آشوب است. آشوب در نظم منطقی و موجه مسلط و برهم زننده آن. نماد کامل غلیان احساس علیه عقل؛ طغیان جسم علیه اندیشه. خشم آورترین نقطه آشوب برای نمایندگان نظم مستقر، همین فحش است. آن را نشانه بی تردید انحطاطی اخلاقی دانسته اند. کاملا درست است، چرا که اخلاق، همزمان عمیق ترین ابزار کنترل و سرکوب هر حرکت مخالفی نیز هست.

«زبان پالوده» در عین اینکه اخلاقی است، اما زبانی سرکوب شده است و آنچه که این سرکوب شدگی را افشا می کند آن است که این «فحش» صرف تخطی از یک هنجار رایج (امری فقط سلبی) نیست؛ بلکه یک اختراع زبانی است؛ یعنی امری ایجابی. چیزی همیشه وجود داشته؛ از قضا در زنده ترین و واقعی ترین تعاملات ما و در بیان روزمره به کار می رفته و از زمانی به بعد به تدریج از زبان رسمی و سپس از زبان زندگی روزمره اخراج شده. اما هنوز همان جا که روابط در منتهاالیه دوستی و صمیمیت قرار دارد، فحش باز می گردد و اولین چیزی که کنار گذاشته می شود پالودگی زبان است. منتها الیه صمیمیت، منتها الیه رهایی از سرکوب است، منتهاالیه آزادی و از جمله آزادی زبان؛ آنجا که نیازی به کت وشلوار پوشیدن و شق ورق ایستادن و دنبال کلمات مودبانه گشتن نیست؛ آنجا که می شود با پیژامه یا حتا بدون آن راحت روی زمین ولو شد و هرچه به دهان آمد را به زبان آورد. آنجا سرشار است از واژگانی که اگر در فضای رسمی (بخوانید فضای سرکوب شده) به زبان آید، فحش محسوب می شود اما همین واژگان در فضای صمیمیت (فضای رها از سرکوب)، نشانه عمیق ترین دوستی هایند. در فضای رها از سرکوب، جسمانیت فحش از بند عقلانیت سخن رسمی رها می شود و آزادانه در هوا منتشر می گردد؛ نماد رهایی مادیت و جسمانیت از بند تربیت عقلانی و معنوی.

این آشوب، طغیان جسم است علیه روح. گویا انسان جدید، می خواهد حق جسم را از روح بستاند. از نگاه او گویا سال ها سرکوب جسم، نه تنها به اعتلای روح منجر نشد که روح و جسم را با هم به زوال کشاند. نه تنها آخرتی برای دنیای نحیف شده به ارمغان نیاورد که بیش تر به کار پروار کردن دنیای آخرت اندیشان آمد. با این حال همچنان وعده ها به آخرت موکول می شود و زندگی به تعلیق درمی آید. این آشوب، طغیان اکنون است علیه هر آینده موعود. طغیان تن علیه ذهن؛ احساس علیه عقل و مادیت علیه معنویت.

نمادین ترین ایماژی که در این آشوب تولید شد، تصویر دختری است با موهای آزاد که روسری در هوا می چرخاند. پوشش موی زن در این سال ها نماد اصلی غلبه معنویت و روحانیت بر مادیت و جسمانیت بوده است و اکنون آزادی مو، نمادی است از آزادی جسم از روح به طور کلی. به این ترتیب زن جدید با انسان جدید پیوند می خورد و یکی می شود؛ یا انسان جدید از بطن زن جدید است که می تواند متولد شود. این آشوب، فغان همین زایمان است. زایمان انسانی دیگر از بطن زنی دیگر. گاهی این آشوب را مسیری دانسته اند به سمت هرزگی و شهوت رانی . اینها فریاد هراس و اعتراض انسان قدیم است از ترس چشم گشودن بر انسان جدیدی که او را غافلگیر کرده است. آنچه در گفتمان رایج، هرزگی و شهوت رانی ای دانسته می شود که معنویت و اخلاق را به زوال می کشاند، از منظر «انسان جدید» در حال تولد، احساس و غریزه سرکوب شده ای است که سربرآورده تا حق خود را از عقلانیت و غیر جسمانیت بگیرد. خیزش «زندگی» است علیه «زندگی پس از مرگ».